İSLAMİYET ÖNCESİ (DESTAN DÖNEMİ) NAZIM BİÇİMLERİ

1-KOŞUK: 
*Daha çok “şölen”lerde ve “sığır” denilen av törenlerinde söylenir.
*Halk edebiyatındaki “koşma”nın, divan edebiyatındaki “gazel”in karşılığıdır.
*Nazım birimi dörtlüktür.
*Hece vezni kullanılır. (genellikle 7 ve 11’li)
*Yiğitlik, aşk, tabiat gibi konular işlenir.
*İslamiyet öncesi edebiyatımızda yaygın olarak kullanılmıştır.
*Kafiye düzeni aaab,cccb,dddb şeklindedir. Genelde yarım kafiye kullanılmıştır.
 *Genellikle “kopuz” eşliğinde söylenir.

*Genellikle kendi başına bütünlüğü olan dört dizeli bentlerden oluşan koşuklar manilere ve koşmalara kaynak olmuştur.

*Koşuk söyleyen başlıca ozanlar: Çuçu, Aprinçur Tigin, Kül Targan, Pratyaya Şiri

Koşuk Örneği:
Öpkem kelip ogradım
Arslanlayu kökredim
Alplar başın togradım
Emti meni kim tutar?


2-SAGU:
*Devlet büyüklerinin veya sevilen kahramanların ölümü üzerine duyulan acıyı dile getirmek için, “yuğ” denilen cenaze törenlerinde söylenen şiirlerdir.
*Kafiye düzeni koşuktaki gibidir. (aaab,cccb,dddb)
*Koşuk gibi kopuz eşliğinde söylenir.
*Halk edebiyatındaki karşılığı "ağıt", Divan edebiyatındaki karşılığı "mersiye"dir.
*Hece vezniyle yazılır.
*Nazım birimi dörtlüktür.
*Sagular bir ölüm dolayısıyla söylenmiş şiirler olmasına rağmen yine mert ve yiğitçe bir söyleyişe sahiptirler. Hele savaşta düşman tarafından öldürülen bir kahraman için söylenen sagular baştan sona öç alma isteği ile dolu olurdu.

Sagu Örneği:Alp er Tunga öldi mu
Issız ajun kaldı mu
Ödlek öçin aldı mu
Emdi yürek yırtılur     (Alp Er Tunga Sagusu)


3-SAV:  *Bugünkü “atasözü”nün yerine kullanılmıştır. Kısa ve özlü sözlerdir.
*Sav, tecrübe edilerek doğruluğu anlaşılmış duygu ve düşüncelerin, mümkün olduğu kadar az kelime ile özlü bir şekilde ifade edilmesidir.

Sav Örneği: 

Erdemlig kişi erdini birle tüz ol. Erdemsiz kişi etük içindeki ulyak birle tüz ol.

( Erdemli kişi cevher ile birdir, Erdemsiz insan çizme içindeki taban astarı ile birdir)

Birin birin ming bolur, tama tama göl bolur.
( Birler bin olur, damla damla göl olur)         (Divan-ı Lügat’it Türk’ten)
edebiyatyap35

4-DESTAN:*Milletlerin zihinlerinde derin etki bırakan savaş, göç, afet, kıtlık gibi olayların etkisiyle söylenmiş, uzun manzum hikâyelerdir.
*Destanlar genellikle bir durum, bir olay veya bir kahraman üzerine kurulu uzun manzum eserlerdir.
*Yapıları gereği milletlerin en eski edebiyat ürünleridir.
*Milletlerin tarih içindeki maceralarına dayanır ve onlardan beslenir. Bu maceralar milletlerin tarihten önceki dönemlerinde veya milli tarihin kuruluşu sırasında başlar, bazen bütün tarih boyunca devam eder.
*Destanda işlenen olaylar, toplumda derin izler bırakmış olmalıdır.
*Olay ve kişiler olağanüstü nitelikler göstermelidir.
*Tanrılar olaylara karışır.
*Milli dil ve nazım şekilleriyle söylenir.
*Genelde toplumun ortak görüşleri yansıtılmıştır.
*Oldukça uzun yazılardır.

Destanların safhaları:1-Çekirdek: Halkın benliğinde iz bırakan olaylar ve bunda rol oynayan kahramanlar.
2-Oluşum: Olayın ağızdan ağıza aktarılması.
3-Tespit: Yazıya geçirme.
edebiyatyap35

TÜRK DESTANLARI 
*Türk destanları genel olarak iki büyük devreye ayrılır.
*Genelde çok sonraları yazıya geçirilmiştir.

İSLAMİYETTEN ÖNCEKİ TÜRK DESTANLARI:
Yaratılış Destanı: Her milletin bir yaratılış destanı vardır.
Yaratılış destanı, Türklerin Altay-Yakut zamanında çıkan bir destandır. İlk Türk destanlarından olma özelliğine de sahiptir. Asya kıtasının çeşitli bölgelerinde yaşayan Türk boyları ve Altay Türkleri arasında söylenmektedir. 

SAKA TÜRKLERİNİN DESTANLARI 

1-Alp Er Tunga Destanı: Türk-İran savaşlarıyla Alp Er Tunga’nın yiğitliklerinin anlatıldığı destanlardır. (Şehname’de Afrasyap olarak geçer.)

2-Şu Destanı: Makedonya kralı İskender ile Türkler arasındaki savaşların ve hükümdar Şu’nun hayatının anlatıldığı destandır.

HUN (OĞUZ) TÜRKLERİNİN DESTANLARI
1-Oğuz Kağan Destanı: Hun Hükümdarı Mete’nin yiğitliklerini, ülkesini genişletip oğulları arasında nasıl bölüştürdüğünü anlatan destandır.

2-Atilla Destanı: Batı Hun imparatoru Atilla’nın Romalılarla savaşları ve kahramanlıklarının anlatıldığı destandır.

GÖKTÜRK DESTANLARI
1-Bozkurt Destanı: Savaşta yaralanan bir Türk’ün, dişi bir kurt tarafından kurtarılmasını, korunmasını ve Türklerin sözü edilen kurtla bu Türk’ten çoğaldığı anlatılır.

2-Ergenekon Destanı: Bir yenilgi sonunda Ergenekon’a çekilen Türklerin orada çoğalıp, bir demir dağını erittikten sonra öçlerini alışlarını anlatan destandır. 

UYGUR TÜRKLERİNİN DESTANLARI

1-Türeyiş Destanı: Uygur hakanının, üç kızını insanoğluyla evlendirmeyi uygun bulmayarak tanrıyla, evlendirmesi ve Uygur Türklerinin bu evlenmeden çoğaldığı anlatılır.

2-Göç Destanı: Türklerin, kutsal taşı (Bengü taş) Çinlilere vermeleri üzerine, tanrı tarafından cezalandırılmaları; kuraklığın başlaması nedeniyle de göç etmeleri anlatılır.


İSLAMİYETTEN SONRAKİ TÜRK DESTANLARI
1-Karahanlı: 
Satuk Buğra Destanı:Büyük Türk İmparatorluğunu, 840 yılından itibaren devralmağa başlayan Karahanlıların 1212 (1240) yıllarına kadar devam eden hanedanlığı esnasında en önemli ve muhakkak ki dünya tarihinin seyrini değiştiren büyük hadise Türklerin İslam dinini kabul etmiş olmasıdır. 940 yılı civarında Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Han zamanında vuku bulan bu dünya çapındaki hadise, dünya üzerindeki büyük tesiri dercesinde Karahanlılar arasında da destani bir havaya bürünmüş ve Satuk Buğra Han etrafına gelişen bir destan meydana gelmiştir.

2-Kazak – Kırgız:  Manas Destanı: 
*Kırgız Türkleri arasında doğan Manas destanı Kazak-Kırgız Türk kültür dâiresi içinde bugün de bütün canlılığı ile yaşamaktadır. Bu destanın XI ile XII. yüzyıllarda meydana geldiği düşünülmektedir. Destanın kahramanı Manas da, Oğuz Kağan destanının İslâmî rivayetindeki ve Satuk Buğra Han gibi İslamiyet’i yaymak için mücadele eden bir kahramandır. Böyle olmakla beraber Manas destanında İslamiyet öncesi Türk kültür, inanç ve kabullerinin tamamını görmek mümkündür. Bazı varyantları 4oo.ooo mısra olan Manas destanı, Türk-Bozkır medeniyetinin Kazak -Kırgız dairesinin kültür belgeseli niteliğindedir.

3-Türk – Moğol:   Cengiz-name Destanı:*Ortaasya'da yaşayan Türk boyları arasında XIII. yüzyılda doğup gelişmiştir. Cengiznâme, Moğol hükümdarı Cengiz'in hayatı, kişiliği ve fetihleri ile ilgili olarak Cengiz'in oğulları tarafından idare edilen Türklerce meydana getirilmiştir.

4-Tatar – Kırım:   Edige Destanı:*Bu destanda XIII yüzyılda Hazar denizi kıyısında kurulan Altınordu Hanlığının XV. yüzyılda Timurlular tarafından yıkılışı anlatılmaktadır. Destanın adı, Altınordu Hanı ve bu destanın kahramanı Edige Mirza Bahadır'a atfen verilmiştir.

Timur Destanı:
*Timur Destanı, Moğol kültür dairesinde gelişen bir destandır. Destanda, Moğol hükümdarı Aksak Timur'un savaşları, diğer milletlerle ilişkileri anlatılmaktadır.

5-Selçuklu – Beylikler – Osmanlı:   Seyid Battal Gazi Destanı (Battalname):  *Bu destanın kahramanı Türkler arasında Battal Gâzi adıyla benimsenmiş bir Arap savaşcısıdır. Asıl destan, VIII. yüzyılda, Emevî'lerin hırıstıyanlarla yaptıkları savaşlarda büyük kahramanlıklar göstermiş Abdullah isimli bir kişiyle ilgili olarak doğmuştur.

Danişmend Gazi Destanı (Danişmendname):   
*Anadolunun fethini ve bu mücadelenin kahramanlarını anlatan, 12. yüzyılda sözlü olarak şekillenen 13. yüzyılda yazıya geçirilen İslâmî Türk destanlarındandır.

Köroğlu Destanı:
*Babasının intikamını Bolu Beyinden almak isteyen Köroğlu, Çamlıbel'e yerleşir, çevresine yiğitler toplar ve babasının intikamını alır. Hayatını yoksul ve çaresizlere yardım ederek geçirir. Halk inancına göre silâh icat edilince mertlik bozuldu demiş kırklara karışmıştır.

DESTAN ÇEŞİTLERİ:*Destanlar "Doğal - Yapay" olmak üzere ikiye ayrılır.

1)DOĞAL DESTANLAR*Gerçekte var olan herhangi bir olayın, milletin dilinde yüzyıllar süren bir anlatımdan sonra bir ozan tarafından kaleme alınması sonucu oluşan destanlara “doğal destan” denir.

EN ÖNEMLİ DOĞAL DESTANLAR:
İran: Şehname (Firdevsi)
Alman: Nibelungen
Hind: Mahabarata, Ramayana
Japon: Şinto
Rus: İgor
Yunan: İlyada, Odyssa (Homeros)
Fransız: Chasen de Rolland
Fin: Kalevala
İspanyol: Le Cid
Sümer: Gılgamış
İngiliz: Beovful

2)YAPAY DESTANLAR: Önemli tarih olaylarının yıllar sonra destan özelliklerine uygun olarak yeniden düzenlenmesiyle oluşan destanlara “yapay destan” denir.

EN ÖNEMLİ YAPAY DESTANLAR:
Kayıp (Kaybolmuş) Cennet (Milton - İngiliz Edebiyatı): İnsanın cennetten kovuluşu ve Tanrı'nın şeytanla mücadelesini anlatır.

Kurtarılmış Kudüs (Tasso - İtalyan Edebiyatı): I. Haçlı seferinde Kudüs'ün alınışı anlatılır.

İlahi Komedya (Dante - İtalyan Edebiyatı): Öteki dünyaya Dante'nin yaptığı 7 günlük gezi anlatılır.

Çılgın Orlando (Ludovico Ariosto - İtalyan Edebiyatı): Bu destanda Charlemagne döneminde Hıristiyanlar ile Müslümanlar arasında geçen savaşlar anlatılmıştır.

Üç Şehitler Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca): Kurtuluş Savaşı'ndan bazı kesitler anlatılır.

Çanakkale Şehitlerine (Mehmet Akif):Kurtuluş Savaşı'ndan bazı kesitler anlatılır.

Genç Osman Destanı (Kayıkçı Kul Mustafa):  17. yüzyılda Kayıkçı Kul Mustafa tarafından yazılan ve Türk halk edebiyatının en önemli epik eserlerinden biri sayılan duygusal koçaklamadır. Yapıtta Osman adındaki genç bir yeniçerinin savaş sırasındaki yiğitliği ve ölümü anlatılmaktadır.

edebiyatyap35